Moerasfilters zijn immens populair.. niet verwonderlijk eigenlijk als je de voordelen op een rijtje zet ! Maar toch moeten er bij de aanleg ervan enkele dingen grondig in rekening gebracht worden wilt het systeem zijn degenlijkheid ook op lange termijn bewijzen.
In dit artikel gaan we gedetailleerd in op de werking en aanleg van zulk filter opdat u later toch niet voor verrassingen komt te staan !
Wat zijn moerasfilters?
Een moerasfilter creëert een kunstmatige moeraszone waar planten met hun wortels rechtstreeks (naakt) ingebed staan in substraten. Hierlangs wordt het water verplicht wordt te stromen, opdat er vanuit de bacteriën en planten die er groeien een natuurlijke waterzuivering uitgaat. Deze planten behoren tot de groep der helofyten, uit het grieks vertaald spreken we dan eigenlijk terug over moerasplanten zodoende dat dit filter ook wel helofytenfilter genoemd wordt, of eenvoudiger.. gewoon plantenfilter.
Het systeem kent reeds geruime tijd toepassing in de afvalwaterzuivering. Een perculatierietveld bijvoorbeeld is lang geen nieuw fenomeen meer en zal meer en meer zijn weg vinden voor de individuele zuivering van huishoudelijk afvalwater bij woningen gelegen in de zogenaamde « zone C ». Ook zwemvijvers worden op deze manier van zuiver water voorzien
Hoe werkt het ?
Water is een uitermate goed oplosmiddel.. Vervuilende stoffen lossen hier rechtstreeks (uitgescheiden door de kieuwen/nieren van de vissen) of onrechtstreeks (na afbraak door micro-organismen) in op om nadien via bacteriële omzetting (nitrificatie) stoffen zoals nitraten en fosfaten vrij te geven. Voor vijverliefhebbers zijn zij veeleer bron van frustratie aangezien ze hen aanmanen tot waterverversing. Zoniet komt het tot algenbloei, of is de waterkwaliteit bijna niet meer onder controle te houden.
In de natuur kunnen we spreken over een biologische kringloop omdat planten deze missende schakel invullen door net die stoffen op te slorpen en om te bouwen tot biomassa onder de vorm van bladeren, bloemen enz. Hoe meer een plant groeit, hoe meer het water dus in feite gezuiverd wordt. In de vijver staan veeleer te weinig planten om te kunnen spreken van een gesloten kringloop.
Op dit principe speelt het moerasfilter in.. Er wordt een ruimte voorzien waar moerasplanten met hun wortels ingebed staan in substraten en bevloeid worden met vijverwater. De aanrijking met voedingsstoffen uit de vijver zorgt dan voor een verdere ombouw en verwijdering door bacteriën en middels plantengroei. Aldus tracht men eutrofiëring te voorkomen
De samenwerking tussen bacteriën en planten!
We kunnen niet genoeg herhalen dat de goede werking van het moerasfilter rechtstreeks afhankelijk is van de hoeveelheid bacteriën en planten die er groeien.
Wat betreft de bacteriën..
de voorwaarden die een optimale groei garanderen hangen voor een heel groot stuk af van de waterkwaliteit : pH, hardheid en zuurstofgehalte. Zorg dat die dan ook optimaal is ! Daarnaast zullen bacteriën in meerdere of mindere mate groeien of aanwezig zijn naargelang de temperatuur en voedingsgehalte van het hen aangevoerde water. 4 belangrijke aandachtspunten dus :
- Waterkwaliteit: voldoende hard water en een licht alkalische pH van 7.5 Ã 8 zijn verkieslijk. Wat het zuurstofgehalte betreft.. dit is grotendeels afhankelijk van de watertemperatuur, voorzie dan ook tijdens een hete zomer extra aandacht aan dit punt. Over het algemeen zijn hier weinig problemen mee te ondervinden, ook omdat de hulle stengels van de plantenwortels in het moeras lucht aanvoeren via kleine kanaaltjes.
- Voedingsgehalte: aan voeding voor de bacteriën in het moeras geen gebrek.. Indien dat wel zo zou zijn dan sterft gewoon dat deel af en stabiliseert het geheel zich draaiende op de krachten waarmee het gevoed wordt. Voedingsoverschot kan ontstaan als de bacteriën onvoldoende tijd krijgen zich aan te passen aan deze overmaat. Aangezien zij maar beperkt in tijd kunnen groeien kan het dan ook wel voorvallen dat er na het uitzetten van nieuwe grote vissen ammonia of nitriet pieken te meten zullen vallen. Doch hier verschilt een moerasfilter bacterieel gezien niet van een standaard biofilter. Noteer dat er « bacterieel » staat.. moerasfilters bieden immers een bijkomende bufferfunctie tegen zulke pieken door de aanwezigheid van planten (zie verder).
- Watertemperatuur: Net als in elk biofilter is de groei van bacteriën direct afhankelijk van de watertemperatuur. In de winter valt de bacteriële vermeerdering nagenoeg stil, waarmee we niet zeggen dat ze afsterven zoals door velen wel eens gedacht wordt ! We moeten dan ook in de winter stroming in het moeras behouden. Apart staande moerasfilters hebben hier het nadeel dat zij langs de beekloop of waterval voor een dreigende waterafkoeling zorgen (het water wordt immers meer dan dat anders het geval is in contact gebracht met koude lucht uit de atmosfeer. Mijn waterval loopt de hele winter door en ik heb hier nog geen problemen mogen mee onderkennen, ondanks dat het s”winters al flink gevroren heeft. Het voordeel is dan weer dat er constant een wak in het ijs blijft en door de circulatie krijgen schadeljike gassen geen kans in de vijver voor problemen te gaan zorgen. Hou echter de watertemperatuur in de gaten en ga na of die niet onder de 2 graden komt te liggen. In de zomer werkt het moerasfilter op vulle toeren ! Dat zie je ook aan eventueel aanwezige draadalgen die plots verdwijnen bij warmer weer. Naast bacteriën leven en vermeerderen alle in het moeras aanwezige micro-organismen zich dan aan een razend tempo opdat slib optimaal gemetabuliseerd wordt naar levend weefsel.
- Creeër een goede waterstroming! In het moeras moet elk hoekje en kantje (gebruik liefst afgeronde hoeken en wanden) van vers water voorzien om te voorkomen dat hier stilstaand water komt te staan, ook wel dode zones genoemd. Dit kan je realiseren door de watermassa die aan-of-afgevoerd wordt goed te verdelen over het beschikbare volume. Als je weet dat water de weg met de laagste weerstand kiest, dan spreekt het ook voor zich om die verdeling zo te kiezen. Wie bijvoorbeeld werkt met drainageslangen op de bodem van het moeras zorgt dan dat die op +/- 1 zelfde hoogte uitmonden in de vertikale opvangbuis en dat de slangen zelf gelijkmatig verdeeld gelegen zijn in dezelfde horizontale schijf op de bodem van het moeras. Diegenen die werken met een onder het moeras gelegen « kelderruimte » zorgen dat het water, wanneer dat in die ruimte gepompt wordt, ongeveer centraal op de bodem binnen stroomt of voorziet meerdere instroomplaatsen verdeeld over dit vlak (waarbij elk van deze (+/-) even veel water aanvoert). Het welslagen van dit project hangt in grote mate af van een goede waterstroming in het moeras ! !
Planten in het moerasfilter:
Over naar de planten.. Planten zetten visuitwerpselen en andere dode ontbindende stoffen in de vijver om naar eigen weefsel tijdens de groei. Het water wordt dan ook op die manier gezuiverd van stoffen die zich anders opstapelen in het water en de noodzaak leggen geregeld water te verversen.
Naast nitraat en fosfaat zullen planten voor hun groei mineralen, ammonia, nitrieten, ed. aan het water onttrekken. Noteer dat de moerasplanten kooldioxide (CO2) en zuurstof (O2) opnemen via de bladeren wat wil zeggen dat deze « bovenwaterplanten » grotendeels ademen via de atmosfeer. Dit houdt in dat de pH van het water minder neiging heeft om te gaan flucturen zoals dat bij vijvers met veel groeiende onderwaterplanten het geval zal zijn.
Ondertussen hebben we al heel wat voordelen aangehaald van het natuurlijk zuiveren van ons vijverwater. Merk op dat het water zo toch enigszins gebufferd zit, bij ammonia pieken bijvoorbeeld helpen de planten mee bij het verwijderen van deze giftige stof. Ook water verversen wordt beperkt.. Ik ken meerdere vijvers die dankzij een moerasfilter geen water meer hoeven te verversen en toch groeien de vissen als kool en blijft het water glashelder tot op de bodem.. en dat zonder UV-lamp !!
Daarenboven is een plantenfilter een bijzonder aantrekkelijk esthetisch element in de tuin ! De verscheidenheid aan planten die gebruikt kan worden in het moeras fleuren de tuin zeker op. Door uw plantenkeuze doordacht te maken kan u op meerdere momenten in het jaar genieten van de bloemenpracht van de helofyten (bvb. : mei/juni -> iris pseudacorus = gele lis ; augustus/september -> pontederia cordata = snoekkruid ; september -> typha minima = kleine lisdodde). De vijver krijgt ook op elk moment van het jaar (zelfs in de winter) een « groene » indruk.
Welke planten gaan we toepassen ?
Hoe sneller de plant groeit, hoe beter geschikt dit hem maakt om deze toe te gaan passen in het moeras.
Deze zin vertelt al veel natuurlijk.. maar in feite is bijna elke moerasplant geschikt om toe te passen. Al wat groeit en bloeit zuivert ! Dankzij een ander specifiek artikel elders hier op de site hoef ik niet elke plant afzonderlijk te gaan bespreken en kan ik mij beperken tot de meer praktische aspecten verbonden aan het uitzetten en onderhouden van de planten.
Planten die je koopt zitten meestal in een plastieken bakje ingeplant in wat (vijver-)aarde. Thuis haal je de plant uit het bakje en ontdoet de wortels van het meeste ballast, we gaan ze immers « naakt » in het substraat inwortelen ! Het is de bedoeling dat de planten hun voeding halen rechtstreeks uit het water.. We plaatsen planten van dezelfde soort bijeen, op een afstand van om en bij de 15cm. Wie geduldig is zet ze verder uiteen, na een tijdje groeien de moerasplanten immers zelf het tussenliggende gat dicht. Zet ook niet teveel soorten uit in het moeras, vooral ook als dat al niet te groot is van oppervlakte ! Snel groeiende planten zullen dan immers de tragere groeiers overwoekeren en verdringen. Wanneer je toch meerdere soorten in het moeras kan combineren, hou dan rekening met het bloeitijdstip, zoals reeds aangehaald is het mooier om op verschillende tijdstippen kleur te brengen in de groene bladerenweelde. Hou verder ook rekening met de hoogte die de planten zullen kunnen aannemen. Het zou bijvoorbeeld jammer zijn mocht je achteraan het moeras snoekkruid hebben uitgezet met daar een hele rij gele lissen voor.. Deze laatste kunnen immers wel meer dan een meter hoog worden zodat je de pontederia niet ziet staan.
Lelies en zuurstofplanten horen niet thuis in het moeras. Een lelie heeft nood aan veel licht, iets dat de hoge bladeren van omringende planten ze zullen ontnemen, ook zijn lelies niet geschikt om naakt in substraat uitgezet te worden. Daarnboven zijn ze zeer ruimte-innemend ! Het grote oppervlak dat ze innemen ontneemt andere (en meer nuttiger planten in het moeras) de kans hun zuiverende werking uit te voeren. Ook onderwaterplanten zoals zuurstofplanten zijn te mijden uit het moeras. De kans is groot dat er wat draadalgen komen groeien in het ondiepe water en die verstikken dan ook deze zuurstofproducenten. De hoeveelheid licht die ze ter beschikking krijgen is meestal ook te beperkt.