Guido Lurquin
Koekoeksbloem is een fijn juweeltje van een gewasje. Echt in het water kan het niet groeien maar daar waar de aarde vochtig is zullen de door hun lichtende kleur uitzonderlijk opvallende bloemetjes uitbundig verschijnen.
Het geslacht Lychnis behoort tot de familie van de anjerachtigen en kent in onze streken slechts één echt inheemse vertegenwoordiger, namelijk de hier besproken echte koekoeksbloem. Een uit Oost-Rusland afkomstige soort, namelijk Lychnis chalcedonia of brandende liefde komt men soms verwilderd tegen.
De donkergroene grondstandige bladeren van deze overblijvende plant zijn gesteeld, spatelvormig, spits en vaak gewimperd. De bovenste bladeren zijn lancetvormig-lineair, tot 5 cm lang en 5 mm breed. Ze staan ver uit elkaar en daardoor ziet de ruw behaarde stengel er wat kaal uit. De losse bloeiwijze is vertakt en wordt 30 tot maximaal 80 cm hoog. De purperroze verschijnen van maart tot mei, soms tot juli. De zaden hebben een doorsnede van 1 mm, zijn donker en hebben een korrelig oppervlak. Vaak is er wat herbloei in het najaar.
Koekoeksbloemen zijn een aanduiding voor vochtigheid en komen voor in drassige weiden en aan slootkanten. Op veengrond en in duinvalleien kan men ze evengoed aantreffen. Ze zijn inheems in Europa met inbegrip van Siberië en de Kaukasus. Ze zijn ingeburgerd in Noord-Amerika.
Er werden enkele cultuurvariëteiten ontwikkeld, die vrij vlot verkrijgbaar zijn in de vijvervakhandel. De cultivar “Nana” is kleiner. De cultivar “Alba” draagt witte bloemen en de vorm “Rosea Plena” heeft dubbele bloemen.
Gebruik in waterpartij en tuin
Koekoeksbloemen worden tot de mooiste voorjaarsbloemen geteld en zijn uitermate geschikt voor natuurlijke inheemse begroeiing van kleine waterpartijtjes. In groep toegepast zijn ze ook zeker de moeite voor grotere vijvers. De bloemkleur is oogverblindend lila-rozerood. Koekoeksbloem doet het goed in moerassige bodem, op het niveau 0 cm in zon of halfschaduw. De plant is mooi te combineren met bijvoorbeeld moeras-vergeet-mij-nietje, veenpluis en moeraswulfsmelk. Koekoeksbloem is als fijne verschijning erg bruikbaar als voorgrondplant. Koekoeksbloemen zijn wintergroen maar kunnen door aanhoudende strenge vorst wel licht beschadigd worden.
Het verzorgen kan in ons overwegend natte klimaat ook gewoon in de tuin maar dan liefst op een wat beschaduwde plaats. Lychnis flos-cucculi was vroeger trouwens erg populair als tuinplant. De opvallende bloemkleur zal daar zeker een verklaring voor zijn. Het is bovendien een bijenplant en dat is toch belangrijk voor de imkers.
Doordat de koekoeksbloemplanten eerder kortlevend zijn is regelmatig vermeerderen aangewezen. Vermeerdering gebeurt door delen van de plantbasis (best in april of in de herfst) maar gebeurt ook (spontaan) door uitzaaien. Men kan in augustus ter plekke zaaien. In kleigrond wordt de bloemkleur wat dieper. Pas deze planten, als het enigszins mogelijk is royaal toe op een geschikte plek. In massa zijn ze veel spectaculairder dan her en der verspreid.
De plant en zijn namen
De naam Lychnis komt van lychnos = lamp wegens de eruitspringende heldere bloemkleur. Flos = bloem en cucculi = van de koekoek, wegens de bloeitijd in het voorjaar, de periode dat deze vogel weer in onze contreien verschijnt. Koekoeksbloem wordt in Vlaanderen soms hanenpoot genoemd. We moeten echter ook oppassen met de naam koekoeksbloem. De naam koekoeksbloem wordt in de Nederlandse volkstaal ook gebruikt voor andere planten “die bloeien in de periode dat koekoeken uit hun winterkwartier terugkeren”: bosanemoon, koekoeksbloem, pinksterbloem, witte klaverzuring en zelfs voor wilgenroosje (dit laatste werd ooit verklaard door het feit dat tijdens deze bloeiperiode de koekoeken weer vertrekken).
In het Duits noemt koekoeksbloem: Kuckucksblume of Kuckucks-Lichtnelke. Let echter op met het Engels. In deze taal noemt Lychnis flos-cucculi ragged robin. Wanneer men in het Engelse taalgebied spreekt over cuckoo flower bedoelt men namelijk Cardamine pratensis L., onze pinksterbloem. Deze laatste is ook geen voorbeeld wat betreft eenduidigheid in het Nederlands. In het “Woordenboek der Nederlandsche volksnamen van planten”, geschreven in 1907, worden niet minder dan 23 verschillende plantensoorten ergens met de naam pinksterbloem aangeduid. Voor degenen die er nog niet van overtuigd waren is dit alles eens te meer een bewijs dat Latijnse plantennamen wel degelijk erg nuttig zijn.
Speeksel en motten
Koekoeksbloem is een plant die erg vaak bezocht wordt door cicade-achtige insecten horende tot de CICADELliDAE wanneer deze op zijn naar een plaats om hun eieren te leggen. De larven die uit de eitjes kruipen halen de benodigde voedingsstoffen uit het plantensap. De combinatie van het plantensap en de ademlucht van de diertjes vormt een soort speekselachtig schuim. Dit speeksel blijft hangen op de planten. Vroeger had men voor dit verschijnsel geen verklaring en men dacht dat het het “werk van de duivel” was.
Ook een kleine motvlinder uit de familie van de spanners, namelijk Eupithecia venosata gebruikt koekoeksbloem als een van zijn belangrijkste voedselplanten. De rupsjes leven van de zaaddozen van de voedselplant. Verpopping vindt in de grond plaats.
